Desiderius Erasmus, Ecclesiastes, sive Concionator Evangelicus. Liber primus. De Dignitate, Difficultate, Pietate, Puritate, Prudentia caeterisque virtutibus Ecclesiastae, Londres, J. Brotherton, 1730, coll. MEH E 1605.

Ecclesiastes (1535) is een van Erasmus’ meest ambitieuze werken — en tegelijk een van de minst bekende.

Deze verhandeling richt zich tot predikanten en ontwikkelt een echte theorie van christelijke welsprekendheid. Erasmus verbindt daarin het lezen van de Evangeliën met humanistische geleerdheid en pastorale zorg. Prediken betekent voor hem niet het opleggen van dogma’s, maar het wekken van gewetens, het raken van harten en het bevorderen van innerlijke hervorming. Trouw aan zijn ideaal stelt hij het woord in dienst van vrede, onderscheidingsvermogen en een verlichte geloofsbeleving.

Ondanks de bijbelse titel is de Ecclesiastes geen commentaar op het boek Prediker, maar een origineel werk, rijk aan eruditie en ervaring, dat getuigt van de spirituele uitdagingen van zijn tijd.

Bijna twee eeuwen later leeft de belangstelling voor het werk opnieuw op: de recent verworven editie, gedrukt in Londen in 1730, getuigt van deze hernieuwde interesse. In die tijd ziet de Anglicaanse Kerk de opkomst van het methodisme – een evangelische opwekkingsbeweging met vurige en emotionele prediking. Die aanpak roept verdeeldheid op: bewondering bij sommigen, felle kritiek bij anderen. Erasmus herontdekken betekent dan terugkeren naar een traditie van prediking gebaseerd op rede, evenwicht en innerlijke ernst –als alternatief voor de vurigheid van de methodisten.

Aanwinst 2024

Desiderius Erasmus, Von der Zung (Duitse vertaling van De Lingua), [Straatsburg, Balthasar Beck, 1544].

“Ik heb vaak spijt gehad dat ik heb gesproken, maar nooit dat ik heb gezwegen”.[1]

In augustus 1525 publiceerde Erasmus zijn verhandeling De Lingua in het Latijn, een exposé van alle misbruiken van het spreken: denigrerend, kwaadsprekend, leugens, etc. Hierin hekelt hij ook mooipraters, loze woorden en beuzelpraatjes. Hij roept de zuiverheid van stilte op, de voordelen van beknoptheid en gematigdheid.

Het werk heeft een bijna biografisch tintje. Erasmus, verscheurd tussen zijn reformistische  ideeën en zijn trouw aan de kerk van Rome, werd van alle kanten bekritiseerd, door vertegenwoordigers van beide kampen. De aanvallen werden persoonlijk: geruchten en laster maakten zijn leven bitter en verduisterden zijn stemming.

Dit enigszins onsamenhangende werk, dat in het heetst van de strijd in één keer geschreven lijkt te zijn, is een plezier om te lezen. Het bevat grappige anekdotes en goede raad, zoals “wat we in een paar woorden kunnen doen om zo min mogelijk gekwetst te worden door het venijn of de indiscretie van anderen”.

Dit is de Duitse vertaling, uitgegeven door de Straatsburgse drukker Balthasar Beck in 1544, acht jaar na Erasmus’ dood. Deze uitgave getuigt van het lezen van Erasmus’ teksten in protestantse kringen: het werk werd twee jaar later herdrukt door dezelfde drukker. Balthasar Beck publiceerde ook didactische werken voor scholen en teksten van hervormers als Luther en Melanchthon.

Aanwinst 2024

—

[1] Toegegeven aan Xenocrates, geciteerd door Erasmus in De Lingua

Desiderius Erasmus, Paraphrasis in Evangelium Matthaei & Paraphrasis in epistolas apostolorum, Bazel, Johann Froben, 1522, in-folio.

Het Erasmushuis heeft een fraaie uitgave van de Bijbelparafrases van Erasmus als schenking ontvangen. Het betreft een herschrijving van de Bijbelteksten (in dit geval in het Latijn), om onduidelijke passages te verhelderen. Er is niets ongewoons aan Erasmus’ onderneming: Bijbelparafrases waren een veel beoefend literair genre in de 16e eeuw. Deze humanistische wens om de heilige teksten duidelijk en toegankelijk te maken, viel echter niet in de smaak bij de theologen van de Sorbonne. Als gevolg daarvan ontstond er een bijna institutionele rivaliteit tussen de Bijbelparafrase en de scholastieke exegese.

Het prachtige in-folio volume bevat de editio princeps (de eerste uitgave) van de parafrase op het Evangelie van Matteüs, uitgegeven door Froben in 1522, gebonden met een herdruk van de parafrase van de brieven van Paulus, Petrus, Judas, Jacobus en Johannes.

Aanwinst 2024

Desiderius Erasmus, De praeparatione ad mortem, Parijs, Chr. Wechel, 1534, in-8°.

« Gewoonlijk immers worden woorden van stervenden gretiger opgevangen en nestelen ze dieper in het bewustzijn van de luisteraar, deels omdat we geloven dat niemand juist op dàt moment iets uit zijn duim zuigt, deels omdat de geest, terwijl hij zich begint los te rukken van de last van het lichaam, vaak een voorproefje geeft van de vrijheid en de kennis die hij tegemoet gaat. »
Dit boekje, een van de laatste door Erasmus samengestelde teksten, getuigt van een periode waarin de dood niet taboe was. Integendeel, men sprak erover en men bereidde er zich op voor, zowel materieel als spiritueel. De tekst van Erasmus sluit dan ook goed aan bij de zeer populaire Middeleeuwse traditie van de Ars moriendi (De kunst van het sterven). Als Goede Herder moedigt Erasmus zijn lezers aan om zich te onthechten van aardse goederen (rijkdommen, jeugd, gezondheid…) om sereen de eeuwige rust tegemoet te gaan met de ogen gericht op Jezus Christus.
In dit boekje geeft Erasmus zich over aan enkele meer persoonlijke bespiegelingen. Zo is hij van mening dat als er toevallig geen priester voorradig is, de stervende aan God zelf zijn fouten kan opbiechten, zonder tussenpersoon. Ook drijft hij de spot met een « adellijke en verstandige » vrouw die aan een priester een flinke som geld heeft vermaakt om een jaar lang in Rome de mis te lezen, « alsof missen in Rome heiliger zouden zijn dan missen in Engeland »! Hij gelast ook om niet te veel artsen bijeen te roepen rond het bed van de zieke, want hun onderlinge rivaliteit heeft vaak tot de dood van de patiënt geleid, omdat ieder, over de rug van de stervende, met zijn kennis wil pronken.
Het boekje verscheen eind december 1533 bij Froben in Bazel. Het had onmiddellijk succes waarvan deze Parijse editie van 1534 moge getuigen evenals een twintigtal heruitgaven, die vóór 1440 verschenen in Keulen, Parijs, Krakau, Antwerpen en Lyon.
Referentie van het citaat: Desiderius Erasmus van Rotterdam, Voorbereiding op de dood, vert. A.H. van der Laan, Groningen, 2011, p. 50.

Aanwinst 2023

Desiderius Erasmus, Concio de puero Iesu, Keulen, Eucharius Cervicornus, april 1525, in-8°.

In de Concio de puero Iesu of Preek over het kind Jezus, neemt een jongen het woord als bisschop. Dit werk staat in verband met een middeleeuws gebruik dat nog voortleeft in de 16^e eeuw, namelijk de traditie van de jongensbisschop. Elk jaar op 6 december, de feestdag van Sint-Nicolaas, wordt de jongensbisschop gekozen uit de koorknapen of uit de kinderen van de school, die aan het klooster of de kathedraal is verbonden. Deze jongensbisschop wordt dan gehuld in de bisschopsmantel met op zijn hoofd de bisschopsmijter, terwijl de overige jongens het priesterkleed dragen, de kerk in bezit nemen en alle kerkelijke ceremoniën vervullen, behalve die van de mis. Deze ‘machtswisseling’ duurt tot het feest der Heilige Onschuldigen op 28 december.

Erasmus schreef deze preek in 1511 op verzoek van zijn vriend John Colet, deken van de St Paul’s Cathedral in Londen. Ter inwijding van de nieuwe St Paul’s School moest de preek hardop worden voorgedragen door de bisschopsjongen.

Deze traditie bestond ook in Frankrijk, maar dan onder een meer carnavaleske en extravagante vorm. De redevoering van Erasmus heeft daarentegen niets komisch. Het gaat om een werk van oprechte vroomheid : « … dat mijn rede naar Hem moge smaken, Hem moge weergeven en Hem uitstralen, Hij die het woord des Vaders is, en die als enige de woorden des levens heeft, wiens levendig en krachtig woord doordringender is dan het tweesnijdend zwaard, en de diepste schuilhoeken van het hart treft ».

Aanwinst 2022

Desiderius Erasmus, Spongia Erasmi adversus aspergines hutteni, Cologne ?, Hero Fuchs ?, 1523, in-8°.

De Spons van Erasmus tegen de vuilspuiterij van von Hutten: aan de hand van deze enigszins vreemd aandoende titel dient Erasmus zijn tegenstander Ulrich von Hutten van repliek, wiens Vermaningen hij afdoet als vulgaire vuilspuiterij. Een generatie scheidt de zesentwintigjarige von Hutten van de twintig jaar oudere Prins der Humanisten. Nochtans waren beide mannen, voordat hun betrekkingen verslechterden, vrienden, beiden met dezelfde passie voor klassieke teksten en bezield door eenzelfde wens de Kerk te hervormen.
Wij zijn zeer blij met een exemplaar van dit werk als nieuwe aanwinst voor onze bibliotheek en waarvan we nog geen enkele oude editie bezaten. Deze uitgave, waarvan datum noch plaats is vermeld, verscheen waarschijnlijk hetzelfde jaar als de editio princeps (Bazel, Froben, zomer 1523). De titelpagina is – op enkele afwijkingen na – geïnspireerd door een kader ontworpen door Holbein (cf. Frank Hieronymus, Oberrheinische Buchillustration, p. 607, nr. 3).

Goed nieuws! Voor wie dit episch werkje uit de humanistische literatuur wil ontdekken, bestaat er een Nederlandse vertaling: Desiderius Erasmus, Verweerschriften: ‘De Spons’, ‘De Ciceroniaan’ en ‘Antwoord aan prins Alberto Pio van Carpi’, vertaald door Ton Osinga en Chris Heesakkers, Uitg. Athenaeum-Polak & Van Gennep, augustus 2007.

Aanwinst 2022

Sanctus Ambrosius, Desiderius Erasmus (ed.), Divi Ambrosii Episcopi Mediolanensis omnia opera, per eruditos viros ex accurata diuersorum codicum collatione emendata (…), Parijs, Claude Chevallon, 1529, in folio.

Dit imposante boekdeel bevat de volledige werken van de heilige Ambrosius van Milaan, een van de Kerkvaders van het Westen die leefde in de 4^e eeuw. Deze Parijse uitgave volgt de tekst van de ‘princeps’, verschenen in 1527 bij Froben te Bazel.

Erasmus heeft samen met erudiete collega’s de werken van niet minder dan twaalf Kerkvaders uitgegeven, onder wie Hiëronymus (1516), Ambrosius (1527), Augustinus (1527-1529) en Origenes (1536). Deze edities zorgden ervoor dat de heilige kennis toegankelijk werd: de Kerkvaders hebben ertoe bijgedragen de Bijbel te begrijpen en te interpreteren, zij hebben de kerkelijke tradities van de eerste eeuwen van de Kerk vorm gegeven en belichamen eveneens in eigen persoon de idealen van een verantwoordelijk christelijk leven.

Erasmus’ filologische aanpak van deze klassieke teksten beperkt zich niet tot het louter reconstrueren van de tekst in zijn meest zuivere vorm, maar Erasmus en de humanisten van zijn tijd tonen daarnaast ook de actualiteit van de teksten die zij te lezen geven. Ze beïnvloeden de interpretatie van de lezers door de nadruk te leggen op het gedachtegoed dat volgens hen het meest toonaangevend is. Bovendien bevorderen ze een kritische instelling ten aanzien van de kerkelijke traditie door de oorspronkelijkheid van een aantal twijfelachtige teksten te toetsen.

Aanwinst 2022

Abraham Ortelius, Theatrum orbis terrarum, 1579
34 x 49,5 cm
Coll. MEH 673

De gravure komt uit Theatrum orbis terrarum (Toonneel des Aerdt-bodems) van Abraham Ortelius, van wie de eerste uitgaven in Antwerpen werden gepubliceerd. Op het gebied van de cartografie wordt dit werk beschouwd als de eerste moderne Atlas.
De atlas werd voor het eerst uitgegeven op 20 mei 1570 te Antwerpen en werd in latere edities regelmatig herzien en aangevuld door de auteur tot aan diens dood in 1598. De atlas, opgedragen aan koning Filips II van Spanje, bevatte in totaal 53 kaarten. Voor deze kaart van de wereld baseerde Ortelius zich op de kaart van Mercator uit 1569, op die van Giacomo Gastaldi uit 1561 en op de portulaankaart van de Atlantische kust van Diego Gutierrez uit 1562.
Kaart met de hand ingekleurd.

Aanwinst 2021

Desiderius Erasmus, In epistolam Pauli apostoli ad Romanos paraphrasis, Leuven, Dirk Martens, 1517, in-8°, MEH E1598.

Het werk wordt bewaard in zijn oorspronkelijke band. Gedrukt in romeinletter. Drukkersmerk: dubbelanker van de drukker Dirk Martens.Deze editie van Leuven, waar Erasmus toen verbleef, was van bijzonder belang in de contekst van de Reformatie. Op 31 oktober 1517 had Maarten Luther zijn 95 Stellingen vastgespijkerd op de deur van de Slotkerk van Wittenberg en legde hiermee de grondslagen voor het protestantisme.
In zijn nawoord richt Martens zich tot de lezer: “Wij trachten naar vermogen om deze Universiteit van Leuven, zo bloeiend door haar veelzijdigheid aan studies, van dienst te zijn met onze bescheiden drukkerij. En wij doen ons uiterste best om u alleen boeken aan te bieden die het dubbele voordeel bieden allereerst deugdzaam en leerzaam te zijn en die bovendien zo correct mogelijk zijn gedrukt.
Het is maar al te waar: bepaalde lieden die, overmatig belust op winst, ongecorrigeerde boeken uitgeven, bewijzen een dubbele ondienst: ten eerste aan de auteurs, wier werken zij verknoeien en in kwade naam brengen en vervolgens aan de lezer, die ze in plaats van een boek crux en torment bezorgen”.

Aanwinst 2020

Friedrich Nausea, In magnum illum laudatae felicisque memoriae Erasmum Roterodamum, nuper vita functum Monodia. Eiusdem uita ex Beati Rhenani Epistola ad Archiepiscopum Coloniensem, Paris, Chrestien Wechel, 1536, in-8°, MEH E1586.

Een respectvol « In memoriam » voor Erasmus samengesteld door zijn vriend Friedrich Nausea (1496-1552), bisschop van Wenen. Nausea kent Erasmus in deze tekst een goddelijke missie toe en vergelijkt hem met Christus. Het boek bevat tevens de beroemde biografie van Erasmus door Beatus Rhenanus (1485-1547), opgesteld in briefvorm (Allen 3139).

Deze eerste Parijse editie (die volgt op de enkele maanden eerder verschenen editie van Keulen) is zeer zeldzaam. Ons exemplaar heeft toebehoord aan Étienne Baluze (1630-1718), Frans filoloog en jurist, bekend bibliothecaris van Colbert en minister onder Lodewijk XIV.

Aanwinst 2019

Henricus Glareanus, De Geographia liber unus, Basel, Johann Faber Emmeus, 1528, in-4°, MEH E1591.

Glareanus, ware naam Heinrich Loris, was een Zwitsers humanist (1488-1563). Als polyvalent man was hij zowel wiskundige, geograaf als musicus, muziektheoreticus, historicus, filoloog en dichter. Hij was bevriend met Erasmus en Myconius en hij werd afgebeeld door de gebroeders Holbein in hun illustraties bij de Lof der Zotheid van Erasmus. Deze verhandeling over wiskundige geografie bevat hoofdstukken over de constructie van aardbollen en zou een referentie blijven tot aan de 17^e eeuw. Glareanus vermeldt Amerika en Amerigus Vesputius in zijn slothoofdstuk De regionibus extra Ptolemaeum.

Erasmus interesseerde zich ook voor geografie: zo speelde hij tijdens zijn laatste levensjaren een actieve rol in het realiseren van de editio princeps van de oorspronkelijke tekst in het Grieks van Ptolemaeus’ Geographia.

Aanwinst 2019

Desiderius Erasmus, Liber de sarcienda Ecclesiae concordia, Antwerpen, Michael Hillen, 1533, in-8°, MEH E1584.

Een zeldzame Antwerpse editie, in hetzelfde jaar gedrukt als de editio princeps (Bazel, Froben & Episcopius), van Erasmus’ pleidooi voor de verzoening binnen de christelijke Kerk.

Aanwinst 2019

Zilveren teston met de beeltenis van Frans I van Frankrijk (1515-1547).

1ste helft van de 16^e eeuw
Zilver
Frankrijk, Limoges

Testons zijn oude Franse zilveren munten met de beeltenis van de vorst. De Sforza’s in Milaan (omstreeks 1450) hadden het idee opgevat om het portret van de vorst op het zilverstuk te laten afbeelden, waarmee ze op deze manier het door het oude Rome ingevoerde gebruik herstelden. Lodewijk XII, in 1504 hertog van Milaan geworden, nam dit gebruik over voor de Franse munten.

Aanwinst 2019